Mechanizmy uzależnienia młodego człowieka: co powinien wiedzieć rodzic?
Problem uzależnień wśród młodych ludzi jest uznawany za narastający. Czasami uważa się tę kwestię za swego rodzaju smutny znak czasów. Jednak rzeczywiste mechanizmy uzależnień młodzieży są znacznie bardziej złożone, niż może to sugerować populistyczna publicystyka. Czynniki środowiskowe faktycznie są uznawane przez specjalistów za istotną okoliczność sprzyjającą wykształcaniu się uzależnień. Należy jednak pamiętać, że nawet w wymiarze stricte psychicznym nie sposób wyjaśnić wszystkiego „wpływem środowiska”, zwłaszcza że to często stosowane pojęcie ma charakter nader ogólnikowy.
Mechanizmy uzależnienia młodego człowieka: wymiar biologiczny
Pomimo rosnącego poziomu wiedzy na temat neurobiologicznych mechanizmów uzależnień, dokładna ich etiologia nadal nie jest znana. Dość popularne stało się określenie nazywające uzależnienie „chorobą mózgu”. Można je uznać za pewne uproszczenie kwestii, jednocześnie jednak w istotny sposób wskazuje ono na biologiczne uwarunkowanie wykształcania się uzależnień.
Mówiąc nieco prostszym językiem, nasza podatność na uzależnienie jest w sporej mierze kwestią genów. To właśnie kod genetyczny odpowiada za to, że niektóre osoby okazują się bardziej podatne na działanie substancji uzależniających, innym z kolei znacznie trudniej jest popaść w uzależnienie fizjologiczne. W tym wymiarze mechanizm uzależnień u młodego człowieka okazuje się więc problemem, na który młody człowiek może mieć bardzo ograniczony wpływ.
Podkreśla się ponadto, że zwłaszcza w trakcie dojrzewania wyjątkowo trudno jest o rozróżnienie czynników natury fizjologicznej od faktorów psychicznych. Wynika to z faktu, że w tym okresie mózg człowieka nadal się rozwija, co nie pozostaje bez wpływu na sferę psychologiczną.
Psychologiczne mechanizmy uzależnienia młodego człowieka
Oprócz czynników biologicznych, w literaturze wyróżnia się także psychologiczne mechanizmy uzależnień młodzieży. Obecnie czynniki psychologiczne dzieli się na dwie grupy a mianowicie:
Czynniki intrapsychiczne, jak np. cechy osobowości;
Czynniki środowiskowe.
Tutaj jednak znowu pojawia się problem ścisłych i jeszcze nie do końca odkrytych powiązań pomiędzy oboma rodzajami psychicznych uwarunkowań uzależnień. Z jednej strony powszechne jest np. przekonanie, że niektóre trwałe cechy osobowości niejako „premiują” pojawienie się skłonności uzależnień. Z drugiej strony wiadomo natomiast, że proces rozwoju osobowości w ogromnej mierze zależy właśnie od czynników środowiskowych.
Wyraźna jest więc tendencja w kierunku formułowania kompleksowych modeli obrazujących psychologiczne mechanizmy wykształcania się uzależnień.
Jedną z ciekawszych teorii, które starają się przedstawić mechanizm powstawania uzależnień u młodego człowieka jest model Cloningera. Według tej koncepcji podatność na uzależnienie z perspektywy psychicznej zależy od korelacji 4 sfer osobowości, a mianowicie:
Impulsywności;
Wytrwałości;
Zależności od nagrody;
Unikania szkód.
Każdy z wymienionych wymiarów ma odpowiadać za zachowanie ogólnej równowagi psychicznej. Jeżeli więc np. tendencje impulsywne oraz zależność od nagrody są znacznie silniej zarysowane, niż tendencje do unikania szkód oraz wytrwałości, konstrukcja psychiczna okazuje się bardziej podatna na uzależnienia.
Uzależnienia a poczucie własnej wartości
Równolegle do teorii badających związki pomiędzy skłonnością do uzależnień a trwałymi cechami osobowymi, rozwija się modele obrazujące korelację pomiędzy uzależnieniami a poczuciem wartości osobistej.
Według Kaplana, uzależnienie stanowi formę postępowania o charakterze dewiacyjnym. Sama skłonność do dewiacyjnych zachowań oraz modeli wartości jest natomiast ściśle uzależniona od poziomu samoakceptacji młodego człowieka. Model wskazuje na następujące zależności:
- Prawidłowe poczucie własnej wartości a tendencja do działań, które przynoszą doświadczenia pozytywne;
- 2Zaburzone poczucie własnej wartości a tendencje do zachowań, które niosą ze sobą doświadczenia negatywne, ergo zachowań dewiacyjnych
Model Kaplana należy do nader rozbudowanych. Resumując jednak jego znaczenie wskazuje on swoistą skłonność do zachowań autodestruktywnym, która rozwija się w następstwie obniżonego poczucia samooceny. Młody człowiek w pewnym sensie nie jest w stanie postrzegać samego siebie jako wartości, którą należy chronić i otaczać pozytywnymi rzeczami. Rozwija się zamiast tego dążenie do nieprawidłowych form potwierdzania własnej wartości. Mają one zawsze charakter ambiwalentny: tendencja do patologicznych i autodestruktywnych form szukania samoakceptacji wyrasta bowiem na gruncie poczucia odrzucenia, które pozostaje w psychice jako swoisty cierń.
Podsumowanie
Należy zaznaczyć, że zarysowany powyżej stan wiedzy na temat tego, jak wygląda mechanizm uzależnienia u dzieci oraz nastolatków ma strukturę szkicu, który w ogólny sposób streszcza niektóre spośród teorii starających się wyjaśnić tę kwestię.
Niestety, niedobory wiedzy teoretycznej mogą mieć istotne przełożenie na efektywność procesów leczenia. To ostatnie zawsze w dużej mierze zależeć będzie od doświadczenia oraz sprawności klinicysty, który w ramach swojego działania nie może bazować wyłącznie na teorii.
W związku z tym mechanizm działania specjalistów pracujących w Ośrodku Terapii Ravenu uwzględnia rozmaite formy terapeutyczne, zamiast opierania się wyłącznie na jednym, arbitralnie wybranym modelu. W ten sposób dopiero na bazie diagnozy tworzony jest indywidualny program działania terapeutycznego, który bierze pod uwagę specyficzne, osobnicze uwarunkowania młodej osoby oraz jej sytuację. Terapia zawiera w sobie zarówno elementy pracy nad emocjami i traumami, jak też pracę nad świadomością uczuciową oraz czysto intelektualną wiedzą nt. efektów zachowań i postaw wykazywanych przez młodego człowieka. Dopiero tak skonstruowany, kompleksowy model terapii jest w stanie pomóc osobie, która zmaga się z tak złożonym problemem, jakim jest uzależnienie.
Źródła: „Uzależnienie od narkotyków. Podręcznik dla terapeutów”, 2012, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii